Jest to jeden z największych tego typu zabytków w Europie. Jego początki sięgają 1163 r., kiedy książę śląski Bolesław Wysoki sprowadził na te tereny zakon cystersów z Turyngii. Już od XII w. klasztor był ważnym ośrodkiem kultury i piśmiennictwa, a w XIV w. biblioteka klasztorna liczyła ok. 900 woluminów i była jedną z największych w Europie. Podczas wojen husyckich klasztor spalono i mimo że został odbudowany, to nie powrócił do świetności. Zniszczenia w okresie reformacji i wojny trzydziestoletniej spowodowały upadek klasztoru. Dopiero w połowie XVII w. rozpoczęła się odbudowa w stylu baroku. Jednak po tym, jak Śląsk przeszedł pod panowanie pruskie, zakon cystersów został skasowany (w 1810 r.), a w klasztorze powstał szpital. Od 1950 r. kompleks pocysterski jest nieustannie restaurowany i udostępniany zwiedzającym jako zabytek klasy zerowej. Jest nazywany dolnośląską perłą baroku.

Obecny budynek klasztorny wzniesiono w latach 1685–1699 (część północna) i 1695–1715 (część południowa). Dwuwieżowa elewacja kościoła klasztornego dzieli fasadę zachodnią o długości 223 m na dwie części: południową – zgrupowaną wokół prostokątnego dziedzińca i przeznaczoną dla zakonników oraz północną – zwaną pałacem opata. W skrzydle południowym mieści się: na parterze dawny refektarz ze sklepieniem ozdobionym freskami Feliksa Antoniego Schefflera (z 1733 roku), na pierwszym piętrze zaś biblioteka z polichromią Krystyna Filipa Bentuma. We wschodniej części skrzydła północnego na pierwszym piętrze znajduje się sala książęca z plafonem olejnym, na którym przedstawiono apoteozę wiary pędzla K. F. Bentuma (z 1731 roku). Salę zdobią także malowidła ścienne Bentuma oraz posągi dłuta F. Józefa Mangoldta przedstawiające cesarzy: Józefa I, Leopolda I, Karola VI i alegoryczne postacie geniuszy, atlantów oraz personifikacje części świata. Na parterze w północno-zachodnim narożniku zachowała się sala dawnej jadalni opata ze sklepieniem bogato zdobionym rzeźbioną dekoracją roślinną i freskami M. Willmanna.

Ponadto w skład zespołu klasztornego wchodzą: kościół św. Jakuba, budynek bramy wjazdowej połączony z budynkiem dawnego szpitala klasztornego, budynek dawnej kancelarii klasztornej, budynki mieszkalne oficjalistów i rzemieślników klasztornych oraz wiele figur kamiennych całopostaciowych rozstawionych w parku klasztornym (z górującą kolumną Maryi), wykonanych w 1670 roku i latach 1737–1739.

Kościół Najświętszej Marii Panny został wzniesiony w końcu XIII wieku i powiększony w pierwszej połowie XIV wieku. Jest to założenie orientowane, murowane z cegły przy użyciu piaskowca do elementów konstrukcyjnych, trzynawowe o układzie bazylikowym, wzniesione na planie krzyża łacińskiego z trzynawowym i trzyprzęsłowym prezbiterium, otoczonym prostokątnym obejściem. Od północnego wschodu przylega do kościoła kaplica nagrobna księcia Bolka III Legnickiego, do północnego zaś ramienia transeptu dostawiono Kaplicę Loretańską, użytkowaną od XIX wieku jako zakrystia. Przebudowa kościoła w stylu barokowym odbyła się w latach 1649–1668. Zniszczono wtedy gotycką fasadę zachodnią, włączając całość we wspólną fasadę z klasztorem. Ze wspaniałego niegdyś barokowego wystroju wewnętrznego zachowały się obecnie niewielkie fragmenty rzeźb ołtarzowych i kutych krat. W północno-wschodnim narożniku prezbiterium znajduje się kamienna piscina w kształcie kolumny z bogato rzeźbioną głowicą.

Obecnie Lubiąż wraz zabytkowymi zabudowaniami tworzy specyficzne i unikatowe w Polsce Ekomuzeum Cysterskie, którego celem jest ochrona, zachowanie i promocja lokalnego dziedzictwa historyczno-kulturowego.